Methode voor bovenregionale stresstesten voor grootschalige neerslag : ten behoeve van een landelijk uniform beeld

In juli 2021 heeft een groot weersysteem, gelegen over de Ardennen, de Eifel en Zuid-Limburg gezorgd voor wateroverlast en overstromingen met veel schade tot gevolg. Een zo grote hoeveelheid neerslag kan ook elders vallen. Eind 2022 heeft de Beleidstafel Wateroverlast en Hoogwater een eindadvies gepubliceerd waarin aanbevolen wordt om bovenregionale stresstesten voor grootschalige neerslag uit te voeren om daarmee bewustzijn te creëren, te komen tot een betere voorbereiding, en ter ondersteuning van ruimtelijk beleid. Om het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat te ondersteunen bij het uitvoeren van de aanbevelingen van de Beleidstafel Wateroverlast en Hoogwater is in 2023 het Kennisprogramma Wateroverlast gestart. Deze rapportage is als onderdeel van dit kennisprogramma uitgevoerd. Het doel van dit onderzoek is ten eerste het maken van een eerste landelijk beeld van knelpunten bij grootschalige neerslag. Door zo’n eerste beeld te maken start de discussie over hoe een dergelijk beeld er uit zou moeten zien en op welke factoren zo’n beeld gebaseerd zou moeten worden. Het tweede, gerelateerde doel is om een voorstel te doen voor een methode voor het uitvoeren van bovenregionale stresstesten voor grootschalige neerslag en daarbij aandacht te geven aan de keuzes die gemaakt moeten worden om het genereren van een landelijk beeld mogelijk te maken. Om te komen tot een landelijk beeld van knelpunten en kwetsbaarheden voor grootschalige neerslag en een methode die hiervoor geschikt is, en de regio’s voorziet van goede informatie voor de risicodialogen, zijn de volgende stappen uitgevoerd: 1 Er zijn discussies gehouden met betrokkenen van het ministerie van Infrastructuur, Waterstaat en Rijkswaterstaat en de begeleidingsgroep en werksessies met experts om in te vullen wat bedoeld wordt met een landelijk beeld van knelpunten. Ook is besproken op basis van welke factoren deze knelpunten kunnen worden afgeleid. Vervolgens is op basis van expert-kennis en reeds bestaande informatie een eerste landelijk beeld gemaakt door kaarten voor de verschillende factoren te maken en te combineren. 2 Vervolgens is gekeken naar de bestaande methoden om te komen tot normen voor het watersysteem en methoden gebruikt in de DPRA stresstesten zodat de methode voor bovenregionale stresstesten hier zo goed mogelijk bij kan aansluiten en op kan aanvullen. 3 Vervolgens zijn bestaande methodes en reeds uitgevoerde of gestarte bovenregionale stresstesten gereviewed om te bepalen welke elementen hiervan gebruikt kunnen worden in de landelijke methode voor bovenregionale stresstesten voor grootschalige neerslag. 4 Tenslotte is het voorstel voor de methode voor bovenregionale stresstesten voor grootschalige neerslag gegeven. Op basis van de resultaten van alle bovenregionale stresstesten kan in 2025 een aggregeerde kaart gemaakt worden met voor alle locaties in Nederland waardes voor bijvoorbeeld waterdiepte of schade bij bepaalde scenario’s. Deze kaart vraagt interpretatie en duiding en geeft nog niet in een oogopslag weer aan beleidsmakers in welke gebieden welk type overlast te verwachten is, hoe ernstig deze kan worden, waar nu de belangrijkste knelpunten zitten en welke factoren deze bepalen. Daarom wordt een landelijk beeld gemaakt die dit inzicht wel moet bieden. Het landelijk beeld laat dus zien in hoeverre Nederland gesteld staat voor grootschalige neerslag, waar deze kunnen leiden tot ernstige gevolgen en waar het reduceren van kwetsbaarheid het meest urgent is. Om dit landelijk beeld te vormen is kennis nodig over de verschillende gebiedstypes in Nederland, de kwetsbare locaties en de mogelijkheid om adequaat te reageren op een grootschalige neerslaggebeurtenis. Op basis van expertkennis is een eerste landelijk beeld gemaakt zodat de discussie over hoe dit beeld eruit moet zien kan starten. Voor dit beeld zijn in Nederland vijf gebiedstypes onderscheiden die verschillend reageren op grootschalige neerslag: 1) Steile vrij-afwaterende gebieden, 2) Minder steile vrij-afwaterende gebieden, 3) Licht hellend gebied met deels vrij-afwaterende deels bemalen polders , 4) Polders en polder-boezemsysteem met overwegend kleine/geen bijdrage vanuit andere gebieden en 5) Polders en polder-boezemsysteem met overwegend grote bijdrage vanuit andere gebieden of interactie daarmee. Om een gevoel voor de gevoeligheid voor wateroverlast te geven is vooralsnog de landgebruikskaart gebruikt: steden zijn vanzelfsprekend kwetsbaarder dan bijvoorbeeld graslanden. Om de mogelijkheid van adequaat handelen in te schatten is gekeken naar het aantal overheden binnen een watersysteem waartussen afstemming nodig zou zijn in het geval van grootschalige wateroverlast. Het combineren van de bovenstaande resultaten geeft als kwetsbare gebieden: 1) Complexe polder-boezemsystemen met grote interactie met andere gebieden, beperkte berging en afvoer en veel kwetsbaar landgebruik (vb. Amsterdam-Rijnkanaal/Noordzeekanaalgebied), 2) Vlakke bemalen gebieden met een vrij-afwaterend achterland (vb. Noordwestelijk Noord-Brabant, Groningen) en 3) Stedelijk gebied langs beken of rivieren in vrij-afwaterende gebieden. In de komende jaren wordt dit beeld verbeterd, aangescherpt en wordt de visualisatie en duiding verbeterd zodat het gebruikt kan worden in beleid en voor prioritering. Op basis van een analyse van methodes gebruikt voor het afleiden van normen en methodes uit eerdere stresstesten voor grootschalige neerslag en de wens om het waterbeeld, gevolgen en respons mee te nemen is een methode opgesteld voor bovenregionale stresstesten voor grootschalige neerslaggebeurtenissen. De keuze voor de te analyseren scenario’s en de te produceren resultaten en parameters om het waterbeeld en de gevolgen te beschrijven zijn hierbij in meer detail uitgewerkt. Immers, deze keuzes zijn bepalend voor de mogelijkheid om resultaten te aggregeren en ook te komen tot een landelijk beeld. Als in alle regio’s minimaal één of enkele basisscenario’s en enkele basiskarakteristieken van het waterbeeld en gevolgen van overlast worden bepaald, kunnen de resultaten geaggregeerd worden en kan ook een uniform beeld gemaakt worden. De methode voor het uitvoeren van een bovenregionale stresstest bestaat uit verschillende fases: Eerst wordt een brede scoping uitgevoerd om de precieze aanpak en het proces vast te stellen en de scenario’s te kiezen die in de stresstest verkend gaan worden. Ten tweede wordt geanalyseerd wat er gebeurt bij een grootschalige neerslaggebeurtenis en tenslotte wordt een globale verkenning gedaan om te bepalen of bepaalde maatregelen het overwegen waard zijn. De keuze voor het al dan niet nemen van maatregelen en de analyse daartoe vindt pas plaats in de risicodialoogfase die start na de stresstest en waarvoor de stresstest inzichten biedt. Om een goed beeld te krijgen van wat de gevolgen zijn van grootschalige neerslag en welke maatregelen of handelingsperspectieven overwogen kunnen worden in de risicodialoog ontbreekt nog kennis. Er wordt aanbevolen onderzoek te doen of reeds gestart onderzoek te volgen zodat het meegenomen kan worden door de verschillende regio’s. Specifieke aanbevelingen zijn opgenomen in hoofdstuk 6