Integrale grondwaterstudie laat zien hoe water en bodem sturend zijn

Download het rapport 'Integrale Grondwaterstudie Nederland'

Het rapport is vanaf vandaag voor iedereen beschikbaar en zal in twee regionale bijeenkomsten nog verder worden toegelicht door Deltares samen met het Ministerie van IenW in samenhang met aanbevelingen van de Studiegroep Grondwater (dd. 28 november 2022).

De hoofdboodschap van het rapport is dat bescherming en herstel van grondwatervoorraden nodig is om het grondwater ook op de langere termijn te kunnen gebruiken als bron van schoon water. De sterke daling en grotere schommelingen van grondwaterstanden maken dat aanpassingen van water- en landgebruik nodig zijn. Het combineren van maatregelen op het gebied van zowel waterkwantiteit en waterkwaliteit zijn daarbij de sleutel. Aanhaken bij de landbouw- en energietransitie, stedelijke innovaties en het veranderende klimaat biedt kansen.

Het rapport beschrijft trends en uitgangspunten voor vijf thema’s: verdroging natuur, bescherming grondwaterkwaliteit, energietransitie en grondwater, stedelijk gebied en zoetwatervoorziening. Uitgangspunt is dat het natuurlijke grondwatersysteem leidend is. Door oplossingen en maatregelen op deze thema’s te combineren, kan de herstel en bescherming van het grondwater worden versneld en effectiever.

Verdroging natuur in hoog Nederland stoppen

Om de verdere verdroging van de natuur te stoppen is het nodig om grondwaterstanden te verhogen en kwelstromen te herstellen. Dit kan door het vasthouden van gebiedseigen (grond)water, minder onttrekken en actief aanvullen van het grondwater. Consequentie van deze maatregelen is dat het land- en watergebruik rond natuurgebieden moet worden aangepast. Bijvoorbeeld door van een intensieve naar een extensieve landbouw te gaan en/of combinaties met andere vormen van landgebruik met minder ontwatering en grondwateronttrekkingen. Naar verwachting zijn bufferzones van een paar honderd meter om natuurgebieden effectief. Om dit per gebied specifiek te maken is lokaal onderzoek nodig.

Bescherming en verbetering grondwaterkwaliteit

In het verleden en tot op heden wordt grondwaterkwaliteit voortdurend bedreigd door activiteiten via het oppervlaktewater, via de lucht, via de bodem, vanaf maaiveld en ook vanuit ondergrondse activiteiten. Grondwater dat eenmaal vies is wordt niet zomaar weer schoon en verplaatst zich in de bodem traag maar gestaag over grote afstanden en naar de diepte.

Willen we de risico’s van verdere verontreiniging voor drinkwater, natuur, industrie en landbouw voorkomen dan moeten we het grondwater beschermen. Gerichte monitoring is daarvoor belangrijk maar nog belangrijker is: verontreiniging voorkomen of verminderen en natuurlijke barrières in de bodem en ondergrond die verspreiding van verontreinigingen tegengaan benutten, behouden en herstellen.

Energietransitie en grondwater: knelpunten in beeld brengen

In stedelijk gebied komen in het kader van de energietransitie steeds meer bodemenergiesystemen, die gebruik maken van het grondwater voor het opslaan van warmte en koude. Er zijn ook veel plannen voor systemen die werken met aardwarmte (geothermie) uit ondergrondse lagen tot circa een á twee kilometer diep. De zorg voor grondwater zit in de aanleg van deze systemen, waar mogelijk afsluitende kleilagen doorboord worden.

Deze doorboringen kunnen een risico vormen vanwege de mogelijke effecten op de grondwaterkwaliteit, door verspreiding van reeds aanwezige verontreinigingen en verzilting. Door informatie over ligging en diepte van deze energiesystemen te combineren met informatie over (toekomstige) grondwaterwinningen en kans op lekkage zien we waar er mogelijkheden liggen voor bodemenergiesystemen en geothermie met beperkte risico’s voor de grondwaterkwaliteit.

Stedelijk gebied: rekening houden met schommelingen grondwater

Steden zijn op dit moment niet bestand tegen grote schommelingen in het grondwater die veroorzaakt worden door plensbuien of droogte. In laag Nederland is er ook sprake van bodemdaling. Vooral in deze gebieden is er steeds vaker schade door verschilzettingen, paalrot en grondwateroverlast. In de ‘water en bodem sturend’ brief van het Kabinet is daarom aangegeven dat vernatting van het veenweidegebied nodig is, het grondwater moet hier omhoog.

Tijdens droge zomers zal dit bodemdaling en CO2 emissies beperken, maar tijdens natte perioden kan deze maatregel leiden tot meer grondwateroverlast. De bebouwde omgeving in deze gebieden moet hier rekening mee houden. Voor toekomstige bouw kunnen we kwetsbare gebieden vermijden of nieuwe wijken zo bouwen dat ze robuust zijn voor (een toename van) grondwaterschommelingen.

Zoetwatervoorziening uit grondwater: beperk tot hoogwaardig gebruik en bescherm voorraden

De vraag naar grondwater voor drinkwater en de landbouw is de afgelopen 70 jaar gestegen en zal, bij ongewijzigd beleid, naar verwachting verder stijgen. De grondwatervoorraad staat ook onder druk vanwege verzilting, verontreiniging en door verdroging. Ook de natuur, met een goede biodiversiteit, vraagt om water. De vraag is of er in de toekomst voldoende grondwater beschikbaar is voor drinkwater, landbouw en industrie, zonder dat dit leidt tot verdere verdroging van natuur.

In de toekomst kan het gebruik van grondwater met drinkwaterkwaliteit wellicht worden beperkt, we hebben immers niet overal die kwaliteit nodig. Waterbesparende innovaties kunnen worden ingevoerd en er kan worden gewerkt met hogere prijzen voor kwalitatief goed water. Ook kan de flexibiliteit van winningen worden vergroot. Denk aan het koppelen van drinkwaternetten of tijdelijk een andere waterbron kiezen.

Hoe nu verder

Onze volgende stap is om de uitgewerkte kennis te delen met de beleidsmakers en waterbeheerders van het Rijk en regionale overheden en vertegenwoordigers van grootgebruikers van grondwater, in combinatie met de aanbevelingen van de studiegroep grondwater (dd. 28 november 2022). Dit zal gebeuren tijdens twee bijeenkomsten de komende maanden. De kennisinstituten die aan het rapport hebben meegewerkt zijn daarbij ook aanwezig.