Vitale bodem essentieel voor gezonde leefomgeving

Het borgen van vitale bodems in onze steden is hard nodig. De grond onder onze voeten is niet alleen de basis van ons voedselsysteem. Ook zorgen bodems voor schoon water, flora en fauna, en dempen ze de gevolgen van klimaatverandering, zoals extreme regenval en hitte. Deze ecosysteemdiensten staan steeds vaker onder druk door ons landgebruik. We zoeken immers steeds meer ruimte ondergronds voor parkeren, opslag, energievoorziening, wonen, riolering, kabels, leidingen en boomwortels, terwijl we een stevige ondergrond eisen voor gebouwen en infrastructuur.

Menselijk handelen en het veranderende klimaat zet de vitaliteit van onze bodem verder onder druk. Naar schatting is zestig tot zeventig procent van de bodems in Europa niet in goede conditie. We dienen we onze bodems zorgvuldig te beheren en te beschermen, zodat ook toekomstige generaties hiervan blijven profiteren.
De bodem is een kwetsbare hulpbron: de vorming van een centimeter bodem kan honderden jaren duren, maar kan al verloren gaan door één enkele regenbui of industrieel incident. Niet alleen de gemiddelde stadsbewoner is zich daar niet bewust van, ook veel gemeentes vragen zich vaak af waarom zij rekening moeten houden met de bodem bij het maken van ruimtelijke plannen.

Bodem in beleid

Daarom ben ik blij dat de bodem weer prominent op nationale en internationale beleidsagenda’s staat. De bodem is hot! In Europa vraagt de missie A Soil Deal for Europe sinds 2020 aandacht voor een gezonde bodem. De Kamerbrief Water en Bodem Sturend mag dan wel door het huidige kabinet zijn geherformuleerd naar ‘rekening houden met water en bodem’, zowel de Rijksoverheid als de decentrale overheden werken dit ordeningsprincipe al actief uit in hun beleid, zoals in het programma Bodem, Ondergrond en Grondwater.

Uitdagingen

Om de uitdagingen in kaart te brengen, organiseerden we in 2023 en 2024 een aantal workshops met koplopers van gemeenten, natuurorganisaties en wetenschappers. We kwamen tot deze lijst:

• Klimaatverandering: de oorzaak van zowel wateroverschotten als -tekorten en van hittestress. Een - niet afgedekte - bodem kan klimaatadaptief werken doordat deze water beter vasthoudt in droge tijden en daarmee de stad helpt verkoelen; en water beter afvoert in natte seizoenen.
• Verstedelijking: in steden neemt de druk op de ruimte toe en ook toekomstplannen voor verdere verdichting, zoals ‘een straatje erbij’, veroorzaken meer afgedekte bodems. Daarnaast concurreert ruimte voor kabels en leidingen met plek voor boomwortels en waterberging. Het water- en bodemsysteem is ook van belang bij de locatiekeuze van nieuwe woonwijken: op slappe bodems of op plekken die kwetsbaar zijn voor de gevolgen van klimaatverandering vragen immers om andere bouwwijzen.
• De digitale- en energietransitie zoekt eveneens ruimte in de ondergrond. Energiewinning (zoals bodemenergie), maar ook het transport daarvan (kabels en leidingen), vragen om een slimme(re) indeling.
• Vergroening: meer groen en natuur in de stad verbeteren de leefbaarheid en helpen bij het aanpassen aan klimaatverandering. Veel steden zetten in op maatregelen, zoals het aanleggen van natuurvriendelijke kades, groene daken, verticale tuinen en door woningeigenaren te stimuleren tegels uit de tuin te halen en de eigen buurt te vergroenen.

Al deze opgaven kunnen strijdig zijn met elkaar. De keuze hoe je de bodem of ondergrondse ruimte gebruikt, moeten we daarom goed afwegen.

Waar moeten we mee aan de slag?

De timing kon niet beter: nu bodem in beleidsagenda’s is teruggekeerd, liggen er kansen om het hoognodige onderzoek uit te voeren. Want er is meer kennis nodig over stedelijke bodemvitaliteit en ecosysteemdiensten: we moeten meer weten over de bodem zelf en wat deze kan. Er is echter niet één manier om een gezonde bodem in stedelijke gebied te definiëren. Het bijzondere van een stad is dat er veel verschillende manieren van landgebruik zijn, die allemaal andere eisen stellen aan de ondergrond. Soms is infiltratie voor water van belang, soms de vruchtbaarheid voor groen, soms de draagkracht. Dit wordt momenteel nog onderbelicht in onderzoek.

Daarnaast weten we weinig over de bodem zelf. De stedelijke bodem wordt vaak gevormd door ophooglagen en daarom geeft de bodemkaart grijze vlakken weer. We zouden meer moeten weten over bijvoorbeeld het (microbiële) bodemleven en de processen in de ondergrond. Hoe saneer je een bodem zonder deze kapot te maken bijvoorbeeld? Dit wil je weten als je industriegebieden transformeert naar woonwijken. Kennis hierover helpt ons te bepalen hoe de bodem gezonder en veerkrachtiger is te maken en wanneer deze de juiste ecosysteemdiensten levert. Het "Programma Bodem, Ondergrond en Grondwater (BOG)" biedt in dit kader belangrijke richtlijnen en uitgangspunten, zoals vastgelegd in de Contourennotitie van het Rijksoverheid-programma.

Ook is er handelingsperspectief voor en bewustwording over de vitale stadsbodem nodig. Naast concrete acties is het een uitdaging om de bodemgezondheid in de hele stad te verbeteren. Daarvoor zijn bij gemeentes veranderingen in beleid, beheer en uitvoering nodig. Gelukkig liggen er volop kansen: zo wordt er in de Citydeal Inrichting Openbare Ruimte gewerkt aan ontwerpmethoden voor de openbare ruimte, waarin bodem, water en biodiversiteit een plek krijgen.

Natuurlijk is er in een stad ook veel privaat grondbezit. Ik vind het daarom mooi om te zien dat de bodem bij de burger steeds beter in het vizier komt. Steeds meer burgerinitiatieven willen een stem hebben bij de vergroening en inrichting van hun straat, buurt en stad. Bewoners organiseren acties op het gebied van stadslandbouw, voedselbossen, biodiversiteit en het klimaatadaptief maken van de openbare ruimte. Door hen te betrekken bij het onderzoek naar en de beleidsvorming rond een vitale bodem, ontstaat meer draagvlak voor de daaraan gekoppelde beslissingen rond de inrichting van de stad.

Wat gebeurt er nu al?

Door mee te werken aan verschillende projecten met diverse partners, zetten we bij Deltares de integrale kennis van bodem en ondergrond in voor een toekomstbestendige inrichting. Dit doen we onder andere in het toegepaste onderzoeksprogramma met het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en Rijkswaterstaat, getiteld thematafel Water, bodem en ruimte. Daarnaast werken we als Deltares mee aan diverse Europese projecten binnen de bodemmissie, zoals SPADES. Dit vullen we aan met eigen strategisch onderzoek naar hoe we gezonde stedelijke en industriële bodem- en watersystemen kunnen realiseren. In al deze verschillende samenwerkingsverbanden verzamelen en ontwikkelen we good practices, oplossingen, concrete acties en een instrumentarium.

Toch zie ik dat er nog meer samenwerking nodig is, om het mogelijk te maken dat in ruimtelijke plannen beter rekening wordt gehouden met de eigenschappen van bodem- en watersystemen en we daarmee de randvoorwaarden en kansen voor landgebruik kennen. Daarvoor moeten bodemexperts de taal leren spreken van ruimtelijke professionals. Zo kunnen we samen de stedelijke bodem vitaal maken en houden voor mens en natuur, voor nu en in de toekomst.

Deze blog is gebaseerd op bureau-inventarisaties, gesprekken met gemeentes, een workshop van het Europese project PREPSOIL en een workshop met onderzoekers en gemeentes die werken aan een gezonde stadsbodem, zoals Amsterdam, Rotterdam en Zwolle, en kennisinstellingen als Wageningen Environmental Research, de Vlinderstichting, en diverse andere programma’s en organisaties die actief zijn op dit onderwerp.